Manipülasyon: Algı Yönetimi ve Kandırmanın Psikolojisi

Manipülasyon, kişiler arası ilişkilerde bir tarafın karşı tarafı yönetmek ve yönlendirmek için uyguladığı toksik yöntemlerdir. Kukla gibi oynatma çabasıdır. Başkasının düşünceleri veya özgür iradesi önemsizdir, manipülatörün istediği gibi hareket edilmelidir.

İnsanoğlunun doğasında olan başkasını etkileme, etkisi altına alma isteğinin fütursuzca ileriye taşındığı bir durumdur manipülasyon. Tam türkçe karşılığının “yönlendirme” veya “güdüleme” olmasından da belli. 

Psikolojik manipülasyon tekniklerinin başında yalan söylemek, duygusal manipülasyon, aşağılama, mahrum bırakma, maruz bırakma, egoyu okşama, provoke etme, yanlış yönlendirme ve beyin yıkama gibi teknikler gelir.

Son zamanlarda oldukça popüler olan ve özellikle gençlerin birbirlerini çok maruz bıraktığı manipülasyon teknikleri de bulunmakta. Örneğin; gaslighting, ghosting, mansplaining gibi. Yazının devamında bu kavramları da açıklayacağım.

Etkili Psikolojik Manipülasyon Teknikleri

Psikolojik manipülasyon özellikle bir çıkar uğruna, istenen şeyi elde etmek uğruna karşıdaki kişiyi kontrol etme çabasına denir. Birey manipüle edildiğine dair bir fikir oluşturmaz. Farkına varmaz. Kendi kararıyla yaptığını veya söylediğini zanneder. Aslında kişi, tehlikeli bir psikolojik şiddet yöntemi olan manipülasyon mağdurudur.

Örneğin, manipüle edildiğinizde siz daha farkına varmadan “… yapmam” dediğiniz bir şeyi yaparken, “… savunmam” dediğiniz bir ideolojiyi savunurken kendinizi bulabilirsiniz. Şimdi bu güçlü manipülasyon tekniklerinden en sık kullanılanlarından bahsedelim.

Yalan Söylemek

Gerçeklik çarptırılır, bazen gerçeğe yakın bazen ise tamamen alakasız bir hikâye gibi aktarılır. Yalan söylemek gündelik hayatta hemen hemen herkesin “beyaz yalanlar” da olsa kullandığı bir durum. Henüz evden çıkmamışken yoldayım demek gibi durum kurtarıcı ve küçük olabildikleri gibi karşı tarafı manipüle etmek için kullanılan yalanlar da mevcut. Örneğin, bir işe alınmak için özgeçmişinde yalan söylemek. Hatta evlenmek için kendini bambaşka biri gibi tanıtmak da oldukça yaygın.

Güven insanın huzur ve mutluluğu için önemli duygulardan. Güvendiğimiz kişilerle olmak, güvendiğimiz bir çevrede yaşamak veya güvenmediğimiz insanlardan uzak durmak içgüdüseldir. Güvendiğimiz birinin de yalan söyleyerek bizi manipüle ettiğinin farkına varmak oldukça yıkıcı sonuçları olabilecek bir durum.

Aşağılamak ve Provoke Etmek

Spor, sanat, siyaset, din gibi toplumsal konularda keskin görüşleri olan bireyler genelde karşı tarafı aşağılama yoluna girebilirler. Bu fanatikleşmenin bir sonucudur. Toplum önünde küçük düşürme, aşağılama, ezme gibi zorbalık yöntemleriyle karşıt düşüncedeki bireyi fikrini veya eylemini değişmeye iter. Değiştirmese bile kişi düşüncesini veya tarafını artık eskisi gibi belirtmekten çekinmeye başlar. 

Özgüveni sarsılan kişi bu durumda ya fikrini savunacak ya da toplumdan dışlanacaktır.

Kurban Rolüne Girmek

İngilizce’de ”victim role” olarak da geçer. Manipülatör burada sürekli mağdur, kurban, haksızlığa uğrayan rolünde gibi bir tavır içerisindedir. Bu sayede hep kendisinin acı çektiği, hep onun alttan alınması gerektiği, hep kendine sempatik davranılması gerektiği algısını yaratır. Manipülasyon edilen birey kendini suçlu veya haksızlığı yaratan kişi olarak görse de aslında bu bir akıl oyunudur. Gerçek mağdur ta kendisidir. 

Mahrum Bırakmak

Bu manipülasyon yönteminin işe yaraması için genelde bir as-üst durumuna ihtiyaç vardır. Örneğin, patron- çalışan veya ebeveyn-çocuk ilişkisi. Manipülatörün elinde karşı taraftan alabileceği, mağduru mahrum bırakabileceği bir şey olmalıdır. Mağdur bunun kaybından çekinmelidir. Bariz bir psikolojik şiddet yöntemi olduğunu söylemeye bile gerek yok. Karşıdaki kişiyi itaat etmeye mecbur bırakmaktan başka bir şey değil. Bu manipülasyonun kurbanı olmamak için bireysel, ekonomik ve hukuksal özgürlük ise oldukça önemli.

Yanlış Yönlendirmek

Kurbanının yumuşak karnını belirleyen manipülatör, bunu kullanarak manipüle etmeye çabalar. Bir zaafını öğrenir ve buna göre eyleme geçer. Aynı bir kukla gibi oynanır ama bu kararını manipülatörün yönlendirmesiyle değil de zaafı için yaptığını zanneder.

Duygusal Manipülasyon

Belki de şahit olunabilecek, deneyimlenebilecek en kötü manipülasyon türlerinden biridir duygusal manipülasyon. Duygusal olarak manipüle edilen biri kararlarının yönlendirildiğinin uzun süre farkına bile varmaz. 

Hepimizin duygusal olarak onu hissetmektense karşı tarafın istediğini yapmayı seçeceği durumlar var. Çaresiz kalan zihnimiz ise bir terazi kurduğunda, o suçluluk vb. gibi duyguyu hissetmektense isteneni yapmanın daha pratik olduğuna inandırılır.

Yapmak istemediğiniz bir şeyi vicdanınıza oynandığı için kendinizi bir anda yaparken bulabilirsiniz. Duygusal anlamda tehdit edildiğinizi fark etmezsiniz. Zorlama ile yaptığınızı anlamanız bile çok uzun zaman alabilir çünkü ortada fiilen bir zorlama yok. Duygularınız manipüle edilmiştir.

Özellikle duygu durum bozukluğu ve Narsizm gibi psikolojilere yatkınlığı olan insanlar duygusal manipülasyona daha sık başvururlar. Sosyal kaygısı olan, hayır demekte zorlanan, başka insanları memnun etme baskısı hisseden, dışlanmaktan korkan insanlarsa duygusal manipülasyona daha açıktır. Kaygılı bağlanan ve kaybetme korkusunu yoğun yaşayan kişiler de öyle.

Gaslighting: İlişkilerde Manipülasyon Yöntemi

Gaslight, bir psikolojik manipülasyon hatta bir psikolojik taciz ve şiddet yöntemidir. Kelimenin karşılığı “gaz lambası” olarak geçmekte. Bunun sebebi anlamını ”Gaslight” isimli önce tiyatro oyunu olarak karşımıza çıkıp sonraki yıllarda filmi çekilen eserden almasıdır. Filmde Jack ve Bella isimlerinde bir çiftimiz vardır. Jack eşini çok uç sınırlarda manipüle eden ve bu şekilde delirten bir erkek.

Gaz lambası ise tam olarak eşinin aklıyla oynama biçimi aslında. Evlerindeki gaz lambasını giderek kısan Jack, Bella bunu fark edip söylediği zaman saçmaladığını ve lambanın aynı şiddetle yandığını iddia ediyor. Kendi aklına güvenememeye başlayan Bella ise gün geçtikçe Jack’e daha da bağımlı hale geliyor.

Gaslight terimi ise bu oyun ve filmin üzerine literatürdeki yerini alıyor. Literatüre en başta kişiyi delirdiğine inandıracak seviyede kasıtlı şekilde manipüle etmek olarak geçiyor. Günümüzde ise çok daha geliştirilmiş ve üzerine pek çok araştırma bulunan bir manipülasyon tekniğidir.

Daha çok evliliklerde ve ikili ilişkilerde gözlemlenen bir manipülasyon türü. Gaslight’a maruz kalan birey kendi düşüncelerinden bile şüphe eder, kendi anılarına ve hafızasına güvenemez hale gelir. Manipülatör, mağdura gerçekliğinden emin olduğu konularda bile şüpheye düşürecek söylemlerde bulunur.

Örneğin, kavga etmiş bir çifti ele alalım. Eşlerden biri hiçbir şey olmamış gibi davranıyor, partneri ise inanılmaz öfkeli olsun. Manipülatör olan taraf kavga etmediklerini, o cümleyi öyle kurmadığını, tepkisine anlam veremediğini söyler ve saatler önceye dair olan anısından eşini şüphe ettirir. “Acaba ben mi abartıyorum?” “O cümleyi öyle kurmamış mıydı sanki?” gibi düşünceleri oluşmaya başlar.

Sizi tepkinizin anormal olduğuna çok usta bir şekilde inandırmıştır artık. Zamanla sadece tepkinizi değil tüm gerçeklik algınızı bozmaya başlar. Dikkati dağılan ve kendi zihnine dahi güvenemez hale gelen birey ise manipülatör için kontrol etmesi kolay biri haline bürünür. Özgüveni yerle bir olan bireyin en sonunda kendine duyduğu saygı ve biçtiği değer de beraberinde azalır.

Gaslight Adımları

Genellikle üç farklı biçimde uygulanıyor. Bunlar; gizlemek, durumu kontrol etmek ve değiştirmek. İstismarcı durumu mağdurdan gizliyor, durumu değiştirip gerçeklik algısıyla oynuyor ve gerçeklik algısı yiten mağduru kontrol etmesi kolaylaşmış oluyor.

Manipülatör olayı her seferinde daha farklı, değişerek anlatırsa mağdurun kafası karman çorman olur. Bazen detaylıca anlatmayıp “hatırlamıyor musun?” gibi tepkiler, “sen görmemişsindir”, “sen beni dinlemiyorsun” gibi söylemlerle de kendi aklından şüphe ettirir.

Çok ileri seviyelerde ve uzun süre gaslight türü bir manipülasyona maruz kalmak psikolojik olarak oldukça yıpratıcı. Hatta depresyon, anksiyete ve psikoz dahi tetiklenebilmekte.

Psikolojik Manipülasyonun Önüne Geçmek

Bireysel olarak önlem almak bir çok konuda olduğu gibi manipülasyondan korunmakta da mümkün. Fakat bir önlem alabilme yöntemi olması demek, manipüle edildiğiniz zaman sizin suçlu olduğunuz anlamına asla gelmemeli.

Manipüle olmanın tüm olayı zaten sizin farkında olmadan yönlendirilmenizde. Elinizde olmasa da etrafınızdaki insanları seçerken en azından daha dikkatli olabilir, birine güvenirken iki kere düşünebilirsiniz. Doğrusunu yanlışını öğrenerek, tek bir kişinin sözüyle harekete geçmeyerek, karar alırken kendi aklınıza ve iç sesinize öncelikle güvenerek de kendinizi güvenceye bir miktar da olsa alabilirsiniz.

Bilincinde olarak ya da olmayarak gün içinde maruz kaldığımız onlarca manipülasyon yöntemlerine umarım farkındalık getirebilmişimdir. Manipülasyonun ve psikolojik şiddetin her türünden olabildiğince uzak günler dileğiyle…

Kaynakça

Al, E. (2017). Algı Yönetimi ve Manipülasyon: Kanmanın ve Kandırmanın Psikolojisi. Insan ve Toplum, 7(2), 206.

YAVUZ GÜZEL, H., & ŞAHİN, D. N. (2018). Belirsizlikle İlişkili Düşüncelerin Ulaşılabilirliği Üzerinde Psikolojik Dışlanmanın Etkisi. Archives of Neuropsychiatry/Noropsikiatri Arsivi, 55(2).

DEMİREL, Y. (2020). GERÇEKLİK ALGISINI BOZMAYA YÖNELİK TEHLİKELİ BİR PSİKOLOJİK İSTİSMAR BİÇİMİ: GASLIGHTING. EUROASIA JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES & HUMANITIES, 7(12), 8-15.

Güler, M. (2018). Bir manipülasyon aracı olarak rızanın imalatı. Abant Kültürel Araştırmalar Dergisi, 3(5), 75-101

Sweet, P. L. (2019). The sociology of gaslighting. American Sociological Review, 84(5), 851-875.

Stark, C. A. (2019). Gaslighting, misogyny, and psychological oppression. The monist, 102(2), 221-235.

Nazir, T., & Özçiçek, A. (2022). Gaslighting: İki yüzlü bir duygusal istismarla yüzleşmek. Anadolu University Journal of Education Faculty, 6(3), 241-250.